پزشکی هسته‌ای ایران، سنگر درمان یک میلیون بیمار

به گزارش پایگاه خبری پایداری ملی، گفتگویمان از نقطه آغاز ورود پزشکی هسته‌ای به کشور شروع می‌شود، از آن زمان که تولید دارو و درمان با این تکنولوژی خاص اصلاً در کشور معنا نداشت و شاید هیچکس فکرش را هم نمی‌کرد که روزی این صنعت به کشور ما وارد شود.

آقای دکتر می‌گوید که قبل از انقلاب معدود کشور‌هایی در دنیا به سمت استفاده از این تکنولوژی حرکت کرده بودند و هر کدام از هموطنان ما که نیاز به این روش درمانی داشتند باید بار و بندیل سفر به خارج از کشور می‌بستند تا با هزینه‌های گزاف، درمان شوند.

شاید آن روز‌ها کسی فکرش هم نمی‌کرد که بتوانیم با افتخار اعلام کنیم که ایران ما امروز در تولید رادیودارو‌ها به خودکفایی رسیده و در زمره معدود کشور‌های دنیا قرار گرفته است که از این صنعت برخوردارند آن هم با وجود تحریم‌های ظالمانه!

فراموش نمی‌کنیم که سال ۹۷ شرکت پارس ایزوتوپ، بزرگ‌ترین تأمین‌کننده دارو‌های رادیواکتیو ایران که ۱۸۰ مرکز پزشکی هسته‌ای کشور به دارو‌های آن وابسته هستند، بی‌سر و صدا تحریم شد. همان زمان انجمن علمی پزشکی هسته‌ای کشور بلافاصله در بیانیه‌ای هشدار داد که این اقدام غیرانسانی به توقف فعالیت‌های تشخیصی و درمانی وابسته به دارو‌های رادیواکتیو در بیش از ۱۸۰ مرکز پزشکی هسته‌ای کشور که سالانه به بیش از یک میلیون بیمار خدمات سلامت ارائه می‌دهند، منجر خواهد شد. این اتفاق در حالی رخ داد که در سر فصل بیانیه تحریم‌ها بر مستثنی بودن اقلام دارویی و کشاورزی تأکید شده‌بود.

شاید همین خبر و این اقدام غیرانسانی کافی بود تا محققان ایرانی عزم خود را برای خودکفایی در این صنعت جزم کنند تا امروز نه نیازی به واردات این محصولات داشته باشیم بلکه به عنوان صادر کننده این محصولات نیز شناخته شویم اینها بخشی از صحبت‌های ما با دکتر محسن ساغری، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس سابق انجمن علمی پزشکی هسته‌ای ایران است، استادی که سال‌های زیادی از عمر خود را در جهت ارتقای این رشته گذاشته است. در ادامه مشروح این گفت‌و‌گو را می‌خوانید:

ایران در چه جایگاهی از انرژی هسته‌ای قرار دارد؟

ساغری: پزشکی هسته‌ای یکی از شاخه‌های تخصصی و پیشرفته علوم پزشکی است که به‌عنوان نمونه‌ای بارز از کاربرد صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای شناخته می‌شود. این رشته بر دو پایه اساسی «پرتو داروها» و «تجهیزات تخصصی» استوار است؛ دو مولفه‌ای که نبود هر یک، عملکرد این حوزه را مختل می‌کند.

در بیش از نیم قرن گذشته، پزشکی هسته‌ای در ایران تحولات چشمگیری را تجربه کرده و به جایگاهی ممتاز در میان علوم پزشکی دست یافته است. عملکرد این رشته عمدتاً در دو بخش «تشخیص» و «درمان» تعریف می‌شود. روش‌های تشخیصی آن نه‌تنها مکمل دیگر ابزار‌های پزشکی هستند، بلکه در برخی موارد قابلیت‌هایی منحصر‌به‌فرد در تشخیص و درمان دارند.

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران فاقد نیروی متخصص در زمینه پزشکی هسته‌ای بود. اما در سال ۱۳۶۰، گروه آموزشی این رشته در دانشگاه علوم پزشکی تهران بنیان‌گذاری شد. از سال ۱۳۶۲ نیز پذیرش دستیار تخصصی پزشکی هسته‌ای آغاز و به‌تدریج آموزش در مقاطع کاردانی و کارشناسی نیز راه‌اندازی شد.

علیرغم چالش‌های بزرگ مانند جنگ تحمیلی و تحریم‌های گسترده، این رشته با پشتیبانی سازمان انرژی اتمی و تولید داخلی پرتو داروها، مسیر توسعه خود را ادامه داد. نتیجه این تلاش‌ها، تربیت بیش از ۳۰۰ پزشک متخصص و صد‌ها کاردان و کارشناس در سراسر کشور بوده است.

مراکز پزشکی هسته‌ای در کشور چه مقدار توسعه داشته است؟

ساغری: امروزه بیش از ۲۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در ایران فعال هستند که روزانه به صد‌ها بیمار خدمات تشخیصی و درمانی ارائه می‌دهند. ایران از نظر تعداد مراکز فعال و متخصصان این حوزه، در جایگاه نخست منطقه آسیای غربی قرار دارد.

در سال‌های اخیر با اتکا به توان داخلی و تلاش متخصصان سازمان انرژی اتمی، تحولی قابل توجه در تولید کیت‌های تشخیصی و پرتو دارو‌های درمانی حاصل شده است. این دستاورد مهم، به‌ویژه در زمینه تشخیص و درمان سرطان، نقش بسزایی ایفا کرده است.

تاکنون نزدیک به ۳۰ نوع کیت تشخیصی در کشور تولید شده که در مراکز درمانی برای انجام دقیق‌تر آزمایش‌های پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر آن، توسعه پرتو دارو‌های نوین، مسیر درمان بیماران خاص را به‌شکل محسوسی بهبود بخشیده است.

موفقیت‌های ایران در زمینه پزشکی هسته‌ای در شرایطی رقم خورده که تحریم‌ها و موانع بین‌المللی، بسیاری از مسیر‌های تأمین تجهیزات و دارو‌های وارداتی را مسدود کرده است. با این حال، هم‌اکنون کشور در تولید دارو‌های هسته‌ای، آموزش نیروی متخصص و ایجاد زیرساخت‌های درمانی، به یکی از بازیگران اصلی این حوزه در منطقه تبدیل شده است.

پرتو دارو‌های بومی چقدر در کاهش سرطان تأثیر داشته است؟

ساغری: استفاده از پرتو دارو‌های بومی تولید داخل تحولی اساسی در درمان سرطان‌ها در کشور ایجاد کرده است. در حالی که درمان‌های مشابه در کشور‌های پیشرفته‌ای مانند آمریکا و اروپا چند هزار دلار برای هر بیمار هزینه دارد، در ایران این خدمات با هزینه‌ای بسیار کمتر در اختیار مراکز پزشکی هسته‌ای و بیماران قرار می‌گیرد.

این دستاورد مهم با تکیه بر توانمندی‌های سازمان انرژی اتمی و تولید داخلی پرتو دارو‌ها حاصل شده است و در حال حاضر، بخش تولید دارو‌های پرتوزا در این سازمان روی ساخت پرتو دارو‌های جدیدی کار می‌کند که مراحل آزمایش‌های بالینی خود را طی می‌کنند و به‌زودی برای درمان سرطان‌ها در مراکز پزشکی هسته‌ای مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

یکی از مهم‌ترین فناوری‌هایی که در آستانه ورود به درمان‌های بالینی در کشور است، آلفا تراپی با استفاده از رادیونوکلئید‌هایی نظیر رادیوم -۲۲۳ و اکتینیوم -۲۲۵ است. این روش، یکی از پیشرفته‌ترین شیوه‌های درمانی سرطان در جهان به شمار می‌رود و کاربرد آن در ایران می‌تواند نقطه عطفی در به‌روزرسانی درمان‌های سرطان به‌شمار رود.

با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها ایران موفق شده است بیش از ۹۰ درصد از خدمات تشخیصی و درمانی پزشکی هسته‌ای که در مراکز پیشرفته جهانی ارائه می‌شود را در داخل کشور نیز ارائه دهد. این سطح از دسترسی، ایران را در جایگاهی ممتاز در میان کشور‌های منطقه و حتی فراتر از آن قرار داده است.

غنی‌سازی و انرژی هسته‌ای چقدر در پیشرفت پزشکی هسته‌ای کاربرد داشته است؟

ساغری: پیشرفت‌های علمی و فنی در حوزه غنی‌سازی اورانیوم و بهره‌برداری از انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز، زیرساخت‌های حیاتی برای شکوفایی پزشکی هسته‌ای در کشور به‌شمار می‌روند. دستیابی به فناوری‌های بومی، تولید پرتو دارو‌ها و توسعه درمان‌های نوین سرطان، همگی مرهون سرمایه‌گذاری‌های علمی در این حوزه است.

ایران امروز در حوزه پزشکی هسته‌ای نه‌تنها از نظر کمی بلکه از نظر کیفیت خدمات نیز توانسته به استاندارد‌های جهانی نزدیک شود. استمرار این روند، امید‌های بسیاری را برای ارتقای خدمات سلامت در کشور و کاهش وابستگی به واردات تجهیزات و دارو‌های گران‌قیمت زنده نگه داشته است.

چند مدل رادیو دارو در کشور وجود دارد؟

ساغری: ایران در زنجیره تولید و صادرات پرتو دارو‌های استراتژیک جای گرفت بیش از یک میلیون بیمار سالانه از خدمات پزشکی هسته‌ای بهره‌مند می‌شوند؛ پزشکی هسته‌ای، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای، نقشی کلیدی در تشخیص و درمان بیماری‌ها ایفا می‌کند. در این حوزه، پرتو دارو‌ها ستون اصلی خدمات محسوب می‌شوند؛ دارو‌هایی که نبود آنها، عملاً رشته تخصصی پزشکی هسته‌ای را از کار می‌اندازد.

در میان پرتو دارو‌های تشخیصی، تکنسیم -۹۹ m جایگاه ویژه‌ای دارد. این رادیونوکلئید پرمصرف، در ساخت اغلب کیت‌های تشخیصی مورد استفاده در پزشکی هسته‌ای به کار می‌رود. تکنسیم با کیت‌های مختلف ترکیب شده و امکان تصویربرداری از اعضای مختلف بدن را فراهم می‌سازد. در سطح جهانی، این عنصر به‌عنوان یک کالای استراتژیک پزشکی شناخته می‌شود.

یکی دیگر از پرتو دارو‌های پرکاربرد در ایران، ید -۱۳۱ است. این دارو بیش از نیم قرن است که برای درمان سرطان تیروئید و همچنین بیماری‌های خوش‌خیم مانند پرکاری تیروئید مورد استفاده قرار می‌گیرد. درمان‌های مبتنی بر ید -۱۳۱، با دسترسی آسان در داخل کشور، هزینه‌های درمانی بیماران را به میزان چشمگیری کاهش داده است

FDG (فلورودئوکسی‌گلوکز) نیز از پرتو دارو‌هایی است که به‌دلیل توانایی بالا در تشخیص طیف وسیعی از بیماری‌ها، به‌عنوان «آچار فرانسه» در حوزه پزشکی هسته‌ای شناخته می‌شود. استفاده گسترده از این دارو در تصویربرداری پیشرفته، امکان تشخیص زودهنگام بسیاری از سرطان‌ها و بیماری‌های متابولیک را فراهم کرده است.

درباره صادرات با پرتو دارو‌های جدید برایمان بگویید؟

ساغری: در سال‌های اخیر ایران با تولید پرتو دارو‌های درمانی نوین، تحولی بنیادین در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج به‌ویژه سرطان‌ها رقم زده است. این دارو‌ها نه تنها در بیش از ۲۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای فعال در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرند، بلکه به حدود ۴۰ کشور جهان نیز صادر می‌شوند.

این صادرات علاوه بر نقش‌آفرینی ایران در زنجیره جهانی تأمین پرتو دارو، ارزآوری و اعتبار علمی قابل‌توجهی نیز برای کشور به‌همراه دارد.

سالانه چند بیمار از این تکنولوژی استفاده می‌کنند؟

بر پایه آمار‌ها سالانه بیش از یک میلیون بیمار ایرانی برای انجام خدمات تشخیصی و درمانی پزشکی هسته‌ای به مراکز تخصصی مراجعه می‌کنند. این رقم نشان‌دهنده تأثیر مستقیم این رشته بر ارتقای سلامت عمومی جامعه و ضرورت تداوم تولید داخلی پرتو داروهاست.

تمامی این دستاورد‌ها در سایه غنی‌سازی و توسعه فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز ممکن شده است. همان‌گونه که تجهیزات پیشرفته و پرتو دارو‌ها دو رکن اصلی پزشکی هسته‌ای هستند، ادامه این مسیر نیز وابسته به حفظ زیرساخت‌های دانش‌بنیان و توانمندی‌های فناورانه در حوزه انرژی هسته‌ای است.

چنانچه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای در کشور متوقف شود میلیون‌ها ایرانی از خدمات حیاتی در حوزه سلامت محروم خواهند شد. به همین دلیل، حفاظت و تقویت ظرفیت‌های پزشکی هسته‌ای، نه‌تنها یک ضرورت علمی بلکه یک اولویت ملی محسوب می‌شود.

تحریم‌ها چقدر در خود کفایی کشور نقش داشته‌اند؟

ساغری: پیش از دهه ۱۳۷۰ بخش عمده‌ای از پرتو دارو‌های مورد نیاز پزشکی هسته‌ای از کشور‌های خارجی وارد می‌شد. با این حال، آغاز تولید داخلی پرتو دارو، به‌ویژه با تولید تکنسیم -۹۹ m توسط سازمان انرژی اتمی، نقطه عطفی در مسیر استقلال این حوزه حیاتی بود.

در ابتدا تصور می‌شد که تولید داخلی پرتو دارو‌ها از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیست، اما با شدت گرفتن تحریم‌ها، مشخص شد اگر این اقدام در داخل کشور آغاز نشده بود، رشته تخصصی پزشکی هسته‌ای به‌طور کامل تعطیل می‌شد.

وی تأکید می‌کند که این اقدام بزرگ با همکاری مشترک سازمان انرژی اتمی ایران و مؤسسه تحقیقات پزشکی هسته‌ای دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد؛ نهادی که نقش محوری در توسعه و پایدارسازی زنجیره تولید پرتو دارو ایفا کرد.

یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های فناوری غنی‌سازی هسته‌ای در ایران تأمین مواد اولیه برای مصارف پزشکی هسته‌ای است. این فناوری، همچنین نقش مهمی در حوزه‌های کشاورزی و صنعت دارد؛ حوزه‌هایی که با بهره‌گیری از ایزوتوپ‌های پرتوزا، بهینه‌سازی فرآیند‌ها و افزایش بهره‌وری را تجربه می‌کنند.

نقش ایران در بازار جهانی چیست؟

ساغری: اطلاعات دقیق مربوط به تعداد کشور‌هایی که هم‌اکنون واردکننده این محصولات هستند، در اختیار شرکت‌های تخصصی از جمله شرکت پارس‌ایزوتوپ وابسته به سازمان انرژی اتمی است، اما بر اساس اطلاعات موجود، صادرات این دارو‌ها طی سال‌های اخیر به‌طور مستمر در حال افزایش بوده و کشور‌های متعددی خواهان واردات این تولیدات ایرانی هستند.

این روند علاوه بر تأمین نیاز داخلی به ارزآوری و تقویت جایگاه ایران در زنجیره جهانی پرتو دارو‌ها نیز منجر شده است.

یکی از مزایای راهبردی تولید داخلی پرتو دارو‌ها در ایران کاهش چشمگیر هزینه‌های درمان برای بیماران مبتلا به سرطان است. برای نمونه، دارو‌هایی نظیر لوتیشیوم -۱۷۷، استرانسیوم و ساماریوم که برای درمان سرطان‌هایی همچون سرطان پروستات یا بیماری‌های متاستاتیک استخوانی کاربرد دارند، در بازار‌های جهانی چند هزار دلار قیمت دارند؛ اما در ایران، همین خدمات با هزینه‌ای بسیار پایین‌تر به بیماران ارائه می‌شود؛ مزیتی که به گفته دکتر… حاصل تولید بومی پرتو دارو‌ها و حمایت سازمان انرژی اتمی است.

تجهیزات پزشکی هسته‌ای چه مقدار دچار فرسودگی است؟

ساغری: با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه تولید پرتو دارو یکی از مهم‌ترین چالش‌های فعلی پزشکی هسته‌ای ایران، فرسودگی تجهیزات تخصصی است. پایه اصلی پزشکی هسته‌ای بر دو رکن استوار است؛ دارو و تجهیزات. اگر یکی از این دو وجود نداشته باشد، این رشته عملاً از کار می‌افتد.

بیش از ۹۰ درصد تجهیزات پزشکی هسته‌ای موجود در کشور فرسوده و از رده خارج هس؛ نوسازی این تجهیزات به‌ویژه در مراکز درمانی و آموزشی، یک ضرورت فوری است. متأسفانه برخی تصمیم‌گیران بدون شناخت دقیق از اهمیت این تجهیزات، اقدام به تصمیم‌سازی‌هایی می‌کنند که به زیان کل نظام سلامت تمام می‌شود.

ادامه فعالیت با این تجهیزات فرسوده علاوه بر اختلال در روند تشخیص بیماری‌ها، کیفیت آموزش و پژوهش در رشته پزشکی هسته‌ای را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. وی با اشاره به مرکز تحقیقات این مرکز، بزرگ‌ترین و مادرترین مرکز آموزشی، تشخیصی و درمانی پزشکی هسته‌ای کشور است. اما در حال حاضر، تمامی تجهیزات آن از رده خارج شده‌اند و این یک فاجعه برای نظام آموزش و سلامت است.

در کشور‌های پیشرفته عمر مفید تجهیزات پزشکی هسته‌ای معمولاً حداکثر ۵ سال در نظر گرفته می‌شود و پس از آن، تجهیزات جدید جایگزین می‌شوند. اما در ایران، کمبود بودجه و عدم اولویت‌بخشی از سوی مسئولان، موجب شده بسیاری از مراکز با دستگاه‌های فرسوده به فعالیت ادامه دهند.

از دولت و وزارت بهداشت می‌خواهیم تا با نگاه واقع‌بینانه به نقش حیاتی تجهیزات پزشکی نوین در تشخیص و درمان، برنامه‌ریزی جدی برای نوسازی دستگاه‌ها در مراکز آموزشی و درمانی کشور را در دستور کار قرار دهند.